مقدمه‌ای بر طراحی نورپردازی

اغلب گقته می‌شود که طراحی نورپردازی همانقدر که یک کار مهندسی است هنرهم هست. اما نوعی هنر طراحی که به یک سری اصول راهنما محدود می‌شود. طراحان روشنایی با همکاری تولیدکنندگان و توزیع کنندگان محصولات روشنایی و با شناخت این اصول مهارت خود را نشان داده و خودشان را متمایز می‌سازند. آنها مالکین فضاهای خاص را در گفتگوهایی درگیر می‌کنند که با نیازهای آنها آغاز شده و با فروش تجهیزات خاتمه می‌یابد.

طراحی نورپردازی چه نقشی دارد؟

نور کالایی است که باید با پایین‌ترین هزینه ممکن خریداری شود اما نورپردازی دارایی تجاری است که باید به عنوان یک سرمایه‌گذاری با طراحی و تجهیزات درست به دقت اجرا شود.

بخش عمده‌ی ادراک ما از جهان ازطریق چشم‌ها‌یمان صورت می‌گیرد و نور برای دیدن عناصر ضروری است. ازاین رو نور ابزاری است که اکثر مردم، دنیا را ازطریق آن درک می‌کنند. کاربرد نورپردازی روشن کردن فضاهاست. مکان قرار گرفتن نور، شدت نسبی آن و اینکه از چه جهتی می‌تابد نه تنها بر بینایی و دید راحت ما بلکه بر ادراکمان نیز تاثیر بسیار زیادی دارد. نه تنها نور بلکه تجهیزات نورپردازی نیز بر ادراکمان از فضا و صاحب آن تاثیر دارد.

بنابراین روشنایی می‌تواند برحس رضایت، دید، انجام وظیفه، ایمنی، امنیت، فروش، اخلاق وجوّ حاکم، قضاوت درخصوص زیبایی شناختی و تعامل اجتماعی تاثیر بگذارد و همچنین داستانی در رابطه با آن فضا را برایمان بازگو می‌کند و اینکه آیا فروشگاهی خاص با محصولات پیشرفته است یا احتمالا بر تخفیف‌ها‌ متمرکز می‌شود. اینکه آیا رستورانی است که فست فودهای خوشمزه به دست مشتری می‌دهد یا تجربه‌ای جالب را در اختیارشان می‌گذارد.

درک رنگ

برای آنکه شئی با رنگ خاصی دیده شود آن رنگ باید هم در شئی و هم در محتوای نوری وجود داشته‌باشد که به آن شئی برخورد می‌کند. طراحان نگران ظاهر رنگ‌ها‌ (اندازه‌گیری شده در دمای رنگ مرتبط یا CCT) و وفاداری رنگ یا نمود رنگ (اندازه‌گیری شده بر اساس شاخص نمود رنگ یا CRI) با منبعی ایده آل هستند. ضنعت نورپردازی امروزه درحال ارزیابی یک واحد اندازه‌گیری پیشنهادی است که بواسطه آن بتوان به اشباع دست یافت. تغییر CCT و CRI و اشباع بر اینکه افراد، اشیا و فضاها چگونه به نظر می‌رسند، افزایش یا از بین بردن یا حتی تحریف رنگ آنها، تاثیر زیادی دارد.

تمرکز

چشم انسان به صورت طبیعی به روشن‌ترین منطقه در میدان دید جذب می‌شود. با متمرکز کردن بیشتر شدت نور بر ویژگی‌ها‌ی فضایی خاص می‌توانیم آنها را به صورت نقاط کانونی درآوریم، مستقیما به آنها توجه کنیم و سلسله مراتب بصری را پدید آوریم. مثلا می‌توانیم شئی مهم را با متمرکز کردن شدت نور بیشتر برآن در معرض نمایش بگذاریم.

درک از فضا

الگوی نور در یک فضا می‌تواند محرکی برای واکنش فیزولوژیکی باشد. مثلا تابیدن نور روشن یکنواخت روی دیوارها و حتی سقف می‌تواند سبب شود تا عموم افراد فضای لابی را بزرگتر ببینند. درمقابل، نورپردازی با شدت کمتر و همراه با کمی‌نورپردازی محیطی می‌تواند سبب ایجاد حس صمیمیت و راحتی در یک رستوران خوب شود.

  نورپردازی فضا مشخص‌کننده‌ شخصیت آن فضا است و اینکه افراد چگونه آن را درک می‌کنند که این نیز بر احساس آنها از اینکه در آنجا هستند تاثیر دارد. در زیر چندین تاثیر نورپردازی مختلف در یک فضای مشابه را ارائه می‌کنیم و نشان می‌دهیم چگونه نورپردازی می‌تواند آنجا را به محیط‌ها‌ی مختلف مبدل سازد.

چراغ دکوراتیو
چراغ دفنی
قاب هالوژن
چراغ پارکتی

مدلسازی

کنتراست نور و سایه می‌تواند بافت را آشکارساخته و به وجوه، اشیا و سطوح عمق ببخشد. مثلا نورپردازی دیوار آجری سبب کاهش سایه‌ها‌ می‌شود و از لحاظ دیداری بافت آن را مسطح نشان می‌دهد درحالی که تاباندن نور از یک زاویه به دیوار بافت آن را بهتر نشان می‌دهد. مثال دیگر تاباندن نور به صورت از پایین است که سبب ایجاد سایه‌ها‌یی در ابروها، بینی و چین وچروک‌ها‌ می‌شود. مدلسازی تحت تاثیر شدت نسبی و جهت نور قرار دارد و ویژگی‌ها‌ی توزیع منبع نور نیز فاکتوری مهم محسوب می‌شود.

منابع نقطه‌ای نورمانند لامپ‌ها‌ی رشته‌ای و ال ای دی‌ها‌ لامپ‌ها‌ی کوچکی هستند که سبب ایجاد سایه‌ها‌یی واضح می‌شوند. منابع خطی مانند لامپ‌ها‌ی فلورسنت از سطح منبع نورهای پراکنده‌ای را ساطع می‌کنند که سبب ایجاد سایه‌ها‌ی ملایم می‌شود. منابع محیطی سطوح بزرگی هستند که نور‌ها‌یی بسیار پراکنده از خود ساطع می‌کنند مانند سقفی که نور را به طور غیرمستقیم از منبع نور منعکس می‌نماید.

گفتگویی کوتاه درباره طراحی نورپردازی

طراحی نورپردازی عبارت است از فرآیند روشن کردن فضاها که با گفتگو با صاحب این مکان‌ها‌ و نیازهای سازمانی و کاربری آغاز می‌شود. چه کسی قرار است از این فضاها استفاده کند؟ به چه نوع طراحی نورپردازی نیاز دارند؟ ویژگی‌ها‌ی این مکان‌ها‌ چیستند؟ نورپردازی با پشتیبانی از کدام هدف تجاری باید انجام شود؟ مالک آن فضا را برای چه نوع ارتباطی می‌خواهد؟ کارآمدی انرژی و سهولت نگهداری تا چه اندازه اهمیت دارد؟ چه محدودیت‌ها‌یی از جمله ضوابط انرژی وبودجه وجود دارد؟

لایه‌بندی نور

طراحی نورپردازی متناسب با فضا غالبا شامل لایه‌بندی روشنایی عمومی/ محیطی، کارکردی و متمرکز است.

نورپردازی عمومی یا محیطی

این لایه اولیه، نورکافی برای انجام وظایف دیداری،یا ایمنی را ارائه می‌کند. نورپردازی عمومی‌نوعا به صورت پراکنده و یکنواخت است.

نورپردازی عمومی‌معمولا بسته به تابش نوری که دارد در یکی از این سه دسته قرار می‌گیرد: مستقیم، غیرمستقیم یا ترکیبی از هردو. نورپردازی مستقیم همه یا تقریبا تمام نور را به سمت پایین توزیع می‌کند. نور بسته به مورد استفاده می‌تواند متمرکز یا پراکنده باشد. این کار بسیار کارآمد است اما ریسک‌ها‌ی خیرگی مستقیم، ایجاد حالت تعقر روی دیوارها و سایه‌ها‌ی آشکار را به همراه دارد. درنورپردازی غیرمستقیم همه یا تقریبا همه‌ی نور به سمت بالا و به سقف و نزدیک دیوارها تابانده می‌شود که سپس درون محیط کار منعکس می‌شود. نورپردازی غیرمستقیم توزیع نور بسیار ملایم است که می‌تواند سبب افزایش راحتی دیداری شود اما این ریسک را نیز به همراه دارد که فضا از لحاظ بصری مسطح به نظر برسد.

چراغ‌ها‌ی روشنایی که از طریق ترمینولوژی‌ها‌ی مختلف شناخته می‌شود نور را در هر دو جهت ساطع می‌کند. به لحاظ سنتی، چراغ‌ها‌ی روشنایی نیمه مستقیم نور را به طور مساوی به بالا و پایین پراکنده می‌کنند و حدود 60تا90 درصد از نور آنها به سمت پایین و 10 تا40 درصد به سمت پایین است. اگرچه، معمولا این چراغ‌ها‌ی روشنایی دونوع هستند: مستقیم/غیرمستقیم،چراغ روشنایی که بیشتر نور آن به سمت پایین است و غیرمستقیم/ مستقیم که بیشتر نور را به سمت بالا ساطع می‌کند. نوری که به سمت پایین تابیده می‌شود نور کافی برای انجام کارها را دراختیار می‌گذارد درحالیکه نوری که به سمت بالا تابیده می‌شود نوری پراکنده را در محیط منتشر می‌کند تا دید راحت‌تر صورت گیرد.

نورپردازی وظیفه ای مکمل

این لایه اولیه سبب ایجاد شدت نور بیشتر هنگام انجام کار می‌شود. این لایه معمولا ازطریق تجهیزات متمرکزی مانند چراغ‌ها‌ی مخصوص انجام کارمثل چراغ مطالعه تأمین می‌شود که تنوع بسیار فراوانی دارند.

نورپردازی تاکیدی 

از این لایه اولیه برای جلب توجه نسبت به اشیای مهم، نمایش کارهای هنری، معماری و محیط‌ها‌ و ازطریق متمرکز کردن شدت نورنسبی بر آنها استفاده می‌شود. این نور با استفاده از تجهیزاتی مانند نورپردازی جهت دار با پرتوهایی با پهنای مختلف ایجاد می‌شود که امکان کنترل دقیق آنچه باید نور بر آن تابیده شود را فراهم می‌کند.

در برنامه‌ها‌یی که انتظار می‌رود نمایش‌گرها حرکت کنند، مانند فروشگاه خرده فروشی، توصیه می‌شود از نورپردازی منعطف (متمرکز و یا متحرک) استفاده شود. تکنیک نورپردازی تاکیدی عبارت است از قاب‌بندی که درآن یک پروژکتور نوری دفنی یا سطحی دارای دیافراگم‌ها‌ی قابل تنظیم استفاده می‌شود که دقیقا بر شدت تابش نور بر شئی مانند نقاشی دیوار متمرکز می‌شود.

با کنترل جداگانه این لایه‌ها‌ با شدت‌ها‌ی مختلف، تنوعی از صحنه‌ها‌ تولید می‌شود که انعطاف لازم برای پشتیبانی از نیازهای مختلف یک فضا را دراختیار می‌گذارد.

تکنیک‌ها‌ی طراحی نورپردازی

بغیر از لایه‌ها‌ی نورپردازی اصلی می‌توان از تکنیک‌ها‌ی مختلفی برای دستیابی به تاثیرات مختلف نورپردازی استفاده کرد که عبارتند از نورپردازی به سمت پایین، نورپردازی دیواری یا سطحی، نورپردازی مخفی، نورپردازی به سمت بالا، سایه نما و چشمک زن/ برق زدن.

نورپردازی به سمت پایین

نورپردازی به سمت پایین تکنیک معروفی است که در آن چراغ زیر منبع نور قرار داده می‌شود ودارای تجهیزات نورپردازی متنوع، از نورهای به سمت پایین گرفته تا قاب‌ها‌ی مهتابی است. در این تکنیک برای راحتی دید در فضایی با وظایف دیداری مهم نور می‌تواند ملایم و پراکنده باشد یا جهت ارتقای یک فضای دیداری تحریک کننده می‌تواند شدید و متمرکز باشد.

نورپردازی به سمت پایین که با نورهای دیگر تناسب ندارد می‌تواند سبب ایجاد سایه‌ها‌ی ناخواسته روی صورت‌ها‌ شود. لامپ‌ها‌ی به سمت پایینی که نزدیک دیوار نصب می‌شوند حالت تعقر بلند و باریک را ایجاد می‌کنند که عموما ناخوشایند است.

نورپردازی دیواری وسطحی

نورپردازی دیواری شامل نورپردازی یکنواخت دیوار از بالا تا پایین با درجات مختلف است. این «نورپردازی دیواری» سبب حذف سایه‌ها‌ شده و به ظاهری هموار و مسطح از لحاظ دیداری منجر می‌شود. از این رو این نوع نورپردازی برای دیوارهای صاف مناسب‌ترین است. منابع نوری باید با فاصله کافی از دیوار قرار داده شوند و به اندازه کافی به یکدیگر نزدیک باشند تا تاثیر نورپردازی دیواری مطلوب را تضمین کنند.

نورپردازی دیواری سطحی همانند نورپردازی دیواری است اما منبع نور به دیوار نزدیک تر است که سایه‌ها‌ را برجسته کرده و از این طریق بافت را آشکار می‌سازد. در نتیجه این مناسب ترین تکنیک نورپردازی برای دیوارهای دارای بافتی مانند آجری و سنگی است. منبع نور باید در فواصل مختلف از دیورا قرار داده شوند تا زاویه و در نتیجه مقدار سایه‌ها‌یی که تولید می‌کند، متفاوت باشند.

نورپردازی مخفی

نورپردازی مخفی شامل روشن کردن فضاهای فرورفته در یک محیط است. این نوع نورپردازی ویژگی‌ها‌ی معماری را مشخص ساخته و سقف را روشن می‌کند که آنگاه نور به صورت غیرمستقیم درون فضا منعکس می‌شود.

نورپردازی به سمت بالا  

در این تکنیک چراغ‌ها‌ بالای منبع نور قرار داده می‌شوند. این کار خیلی شایع نیست اما می‌تواند برای کاربردهایی خاص مانند شمعدانی روی میز و برجسته ساختن معماری، گیاهان و درختان سودمند باشد.

سایه نما

سایه نما شامل نورپردازی از پشت یک شئی همراه با نور کمی‌که از جلو تابیده می‌شود یا بدون آن یا کاهش آن که شئی را به شکل سایه نما درمی‌آورد. تاباندن نور از پشت سر می‌تواند شدید باشد (که شئی را روشن می‌کند) یا به صورت پراکنده باشد. معمولا از این تکنیک برای برجسته کردن کارهای هنری، برندسازی یا نشان دادن زیبایی‌ها‌ی معماری استفاده می‌شود. مثال‌ها‌یی از این قبیل عبارتند از لوسترها و تابیده شدن نور روی ظروف نقره رستوران‌ها‌.

این دفتر خصوصی با استفاده از چهارهنر طراحی نورپردازی: ترافر، نورپردازی رو به پایین، ترافرهای سهمی‌و چراغ های غیرمستقیم خطی به میزان 500 فوت کندل( [1]foot-candle) روشن می‌شود. نتیجه فضایی است که از لحاظ روشنایی، زیبایی، وسعت و راحتی دید متفاوت به نظر می‌رسد.

زیبایی شناختی تجهیزات روشنایی

زیبایی شناختی تجهیزات نورپردازی و استفاده ازانواع چراغ های دکوراتیو نیز بر نحوه درک از محیط و صاحب آن تاثیر دارد. مثلا یک لوستر زیینی و پر زرق وبرق در لابی هتل می‌تواند با خود ظرافت را به همراه داشته باشد. استفاده از چراغ‌ها‌ی خطی آویخته شده به جای تافرها در یک دفتر می‌تواند محیط را سرد و دارای فن آوری پیشرفته جلوه دهد. به همین ترتیب آرایش چراغ‌ها‌ می‌تواند تاثیر زیبایی شناختی را تغییر دهد. چراغ‌ها‌ باید همیشه به نحوی نصب شوند که به لحاظ دیداری ناهنجار نباشند (مگر اینکه طراح به برخی دلایل روش دیگری را انتخاب کند).      

[1] واحد اندازه گیری روشنایی معادل تابش نور در یک فوت مربع
منبع: https://www.lightnowblog.com